Marco Polo denildiğinde birçok kişi dünyaca ünlü seyyahı hatırlar. Ancak Osmanlı coğrafyasının yetiştirdiği, seyahatnamesiyle kültür tarihine altın harflerle adını yazdıran bir isim var: Evliya Çelebi. Onu yalnızca bir gezgin değil, 17. yüzyıl Osmanlı’sının sosyal, kültürel ve tarihi dokusunu kayıt altına alan bir “kültür elçisi” olarak tanımak gerekir.
Marco Polo’ya Karşı Evliya Çelebi: Bir Kıyaslama
Marco Polo, Batı dünyasında seyahat edebiyatının sembol ismi kabul edilir. Ancak Evliya Çelebi’nin 51 yıl boyunca 257 şehir gezerek kaleme aldığı Seyahatname, yalnızca coğrafi keşifler değil, dil, mimari, gelenekler ve insan hikayeleriyle dolu bir hazinedir. Osmanlı’nın zirvede olduğu bir dönemde, 1611-1682 yılları arasında yaşayan Evliya Çelebi, İstanbul’dan Viyana’ya, Kafkaslar’dan Hicaz’a kadar geniş bir coğrafyayı adım adım dolaşmış ve gözlemlerini 10 ciltlik eserinde toplamıştır.
Saraydan Seyahate: Evliya’nın Kökleri ve Ailesi
Evliya Çelebi’nin hayatı, Osmanlı saray kültürüyle iç içe geçmiştir. İstanbul’un Unkapanı semetinde doğan Çelebi’nin babası Derviş Mehmed Zilli, Kanuni Sultan Süleyman’ın şehzadelik döneminde Manisa’da kuyumcubaşılık yapmıştır. Ailesinin bir kısmı Kütahyalı, diğer kısmı ise Saruhanoğulları’na dayanır. Bu bağ, Evliya’yı Manisa’ya sık sık getirmiştir. Hatta ablası, Saruhanoğulları soyundan biriyle evlenerek bu şehre yerleşmiş ve mezarı da Manisa’dadır. Ne yazık ki, restorasyon sırasında korunamayan bir servi ağacı, ablasının mezarının başında yükselirdi. Bu kayıp, kültürel mirasın korunması konusunda ders niteliğindedir.
51 Yıllık Yolculuk: Seyahatname’nin İzinde
Evliya Çelebi, 19 yaşında gördüğü bir rüyadan etkilenerek seyahate çıkmaya karar verir. Bu rüyada Hz. Muhammed’den “şefaat ya Resulullah” diyecek yerde heyecanla “seyahat ya Resulullah” der ve yolculuk tutkusu başlar. 51 yıl boyunca sadece Osmanlı topraklarını değil, Avrupa, Kafkaslar, Orta Doğu ve Afrika’daki komşu ülkeleri de gezer. Seyahatnamesi’nde savaşları, lehçeleri, çarşıları, hamamları, hatta hayalet hikayelerini bile anlatır.
En çok uğradığı şehirlerden biri olan Manisa, onun için hem ailevi hem de kültürel bir duraktı. Babasının bu şehirdeki saray bağlantıları, Evliya’nın erken yaşlardan itibaren devlet erkânıyla ilişki kurmasını sağlamıştır.
Kültürün Sözcüsü: Seyahatname’nin Mirası
Evliya Çelebi’nin eseri, yalnızca bir seyahat günlüğü değil, 17. yüzyılın sosyolojik bir envanteridir. Anlattığı şehirlerdeki camilerin boyutlarını, çarşılardaki esnaf sayısını, halkın giyim kuşamını en ince detayıyla aktarır. Örneğin, İstanbul’un suyollarını anlatırken “40 bin adam, 60 bin kazma kürek” ifadesini kullanması, onun gözlem gücünü gösterir.
Manisa’daki Servi Ağacı: Kayıp Bir Kültür Mirası
Evliya Çelebi’nin Manisa’daki aile bağları, ne yazık ki ihmalkârlık örneğiyle gölgelenmiştir. Ablasının mezarı başındaki tarihi servi ağacı, restorasyon çalışmaları sırasında korunamamış ve kaybedilmiştir. Bu durum, kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılmasında daha duyarlı olunması gerektiğini hatırlatıyor.
Neden Evliya Çelebi?
Evliya Çelebi, Fatih Sultan Mehmet’in fetih ruhunu, Mimar Sinan’ın estetik anlayışını, Yunus Emre’nin insan sevgisini seyahatnamesinde harmanlayan bir dehadır. Onu anmak, yalnızca geçmişi yâd etmek değil, kültürümüzün evrenselliğini vurgulamaktır. UNESCO’nun 2011’i “Evliya Çelebi Yılı” ilan etmesi bile onun dünya çapındaki önemini kanıtlar.
Son Söz: Bir Çınarın Gölgesinde
Evliya Çelebi, Osmanlı’nın çok kültürlü yapısını en renkli haliyle yansıtan bir çınardır. Onun izinde yürümek, geçmişle gelecek arasında köprü kurmaktır. Tıpkı Sinan’ın eserleri gibi, Evliya’nın satırları da korunmalı ve dünyaya tanıtılmalıdır. Unutmayalım: Kültür, kökleri olmayan bir ağaç gibi devrilmeye mahkûmdur.
Evliya Çelebi’yi saygı, minnet ve dua ile anıyoruz.
