Gonca Boyacıoğlu’ndan Rahibe Teresa’ya: Gerçek İsmi, Osmanlı Kökleri ve Kimliğinin Hikayesi

Tarihin en çok tanınan ve tartışılan figürlerinden biri olan Rahibe Teresa hakkında pek çok şey duymuşuzdur: Hayatını yoksullara adaması, Nobel Barış Ödülü’nü kazanması, kurduğu Hayırseverlik Misyonerleri örgütü ve hakkında yapılan eleştiriler… Ancak onun kimliğiyle ilgili, özellikle Türkiye’de sıkça dile getirilen bir iddia var: Gerçek isminin “Gonca Boyacıoğlu” olduğu. Peki, bu bilgi doğru mu? 20. yüzyılın bu ikonik figürünün gerçekten de kulağa bu kadar Türkçe gelen bir ismi mi vardı? Bu sorunun cevabı, bizi sadece bir ismin etimolojisine değil, aynı zamanda çöken bir imparatorluğun, Balkanlar’ın karmaşık etnik yapısının ve bir kimliğin nasıl şekillendiğinin tam ortasına götüren büyüleyici bir yolculuktur. Bu yazıda, Rahibe Teresa’nın gerçek isminin ne olduğunu, “Gonca Boyacıoğlu” adının nereden geldiğini ve bu ismin onun Osmanlı topraklarındaki kökleri hakkında bize neler anlattığını detaylıca inceleyeceğiz.

Gerçek İsmi Ne? Anjezë Gonxhe Bojaxhiu’nun Anlamı ve Kökeni

Soruya en net ve en doğrudan cevabı vererek başlayalım: Hayır, Rahibe Teresa’nın resmi veya yasal doğum adı “Gonca Boyacıoğlu” değildir. Ancak bu ismin ortaya çıkması bir tesadüf veya uydurma da değildir; aksine, onun gerçek kimliğinin çok doğru bir tercümesidir. Rahibe Teresa’nın 26 Ağustos 1910’da kayıtlara geçen gerçek doğum adı Anjezë Gonxhe Bojaxhiu‘dur. Şimdi bu ismi parça parça inceleyerek “Gonca Boyacıoğlu” bağlantısını kuralım:

• Anjezë: Bu, Hristiyan dünyasında yaygın olan “Agnes” isminin Arnavutça karşılığıdır. Annesi tarafından seçilen bu isim, onun Katolik kimliğine bir işarettir.
• Gonxhe: İşte kilit kelime bu. Arnavutça’da “Gonxhe” (okunuşu: Gonce), “çiçek tomurcuğu” veya “gonca gül” anlamına gelir. Bu kelimenin Türkçe’deki birebir karşılığı “Gonca”dır. Kendisi de hayatı boyunca ikinci ismi olan Gonxhe’yi daha çok benimsemiş ve kullanmıştır.
• Bojaxhiu: Soyadının kökeni, hikayenin en net Osmanlı bağını kuran kısımdır. “Bojaxhiu” kelimesi, Türkçe’deki “boyacı” kelimesinden türemiştir. O dönem Balkanlar’da, meslek isimlerinin sonuna Arnavutça’da aidiyet belirten “-xhiu” veya Sırpça/Hırvatça’da “-iç” gibi ekler getirilerek soyadı oluşturulması çok yaygındı. “Bojaxhiu”, kelimenin tam anlamıyla “boyacıdan gelen”, “boyacının oğlu/kızı” veya “boyacı ailesinden” demektir. Bu da doğrudan doğruya Türkçe’deki “Boyacıoğlu” soyadının anlamıyla örtüşmektedir.

Dolayısıyla, “Gonca Boyacıoğlu” ismi, Rahibe Teresa’nın gerçek adı olan Anjezë Gonxhe Bojaxhiu‘nun, ilk ismi atılarak ve ikinci ismi ile soyadının Türkçe’ye tercüme edilmesiyle oluşturulmuş, anlam olarak tamamen doğru bir karşılıktır. Bu bir kimlik kartı ismi değil, bir kültürel ve dilsel tercümedir.

Osmanlı Topraklarında Bir “Gonca”: Doğum Yeri Üsküp ve Tarihsel Bağlam

Bir ismin neden bu kadar çok Türkçe ve Arnavutça unsuru barındırdığını anlamak için, Rahibe Teresa’nın doğduğu zamana ve mekana bakmamız gerekir. Anjezë Gonxhe Bojaxhiu, 1910 yılında, o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olan Kosova Vilayeti’ne bağlı Üsküp şehrinde doğdu. Doğumundan sadece iki yıl sonra, Balkan Savaşları (1912-1913) ile birlikte Üsküp, 500 yıldan uzun süren Osmanlı yönetiminden çıkarak Sırbistan Krallığı’na geçti.

Yani Rahibe Teresa, bir Osmanlı vatandaşı olarak doğmuş ve hayatının ilk yıllarını, hala güçlü bir Osmanlı karakteri taşıyan çok kültürlü bir şehirde geçirmiştir. O dönemki Üsküp; Türklerin, Arnavutların, Sırpların, Vlahların, Yahudilerin ve Bulgarların bir arada yaşadığı, sokaklarında birden fazla dilin konuşulduğu kozmopolit bir merkezdi. Babası Nikollë Bojaxhiu, Arnavut milliyetçi hareketlerinde aktif olan bir tüccardı ve ailesi, Üsküp’ün Katolik Arnavut cemaatine mensuptu. (Not: Babasının etnik kökeninin tamamen Arnavut mu, yoksa Vlah/Aroman mı olduğu konusunda tarihçiler arasında küçük bir tartışma olsa da, ailenin kendisini Arnavut olarak tanımladığı ve Arnavut kültürünü yaşadığı genel kabul görür.)

Bu tarihsel bağlam, “Bojaxhiu” gibi bir soyadının neden var olduğunu mükemmel bir şekilde açıklar. Osmanlı idaresi altında, meslekler genellikle Türkçe isimlerle anılırdı ve bu, soyadı kanunları olmasa bile ailelerin lakabı haline gelirdi. “Boyacı” ailesi, bu çok kültürlü potada şekillenmiş tipik bir Osmanlı-Balkan ailesiydi.

Neden “Rahibe Teresa” Adını Aldı? Kimliğin Son Dönüşümü

Genç Anjezë, 18 yaşına geldiğinde hayatını dine adamaya karar verdi ve misyonerlik faaliyetleriyle tanınan İrlanda’daki Loreto Rahibeleri’ne katıldı. Bu, onun dünyevi kimliğinden sıyrılıp ruhani bir kimliğe büründüğü andı. Katolik geleneğine göre, tarikata giren rahibeler yeni bir isim alırlardı. Anjezë Gonxhe, bu yeni hayatında kendisine “Teresa” ismini seçti.

Bu ismi seçmesinin nedeni, iki önemli azize olan Lisieux’lü Thérèse ve Ávila’lı Teresa’ya duyduğu hayranlıktı. Özellikle misyonerlerin koruyucu azizesi olarak bilinen Lisieux’lü Thérèse, onun ilham kaynağıydı. Hindistan’a gidip Hayırseverlik Misyonerleri (Missionaries of Charity) cemiyetini kurduktan ve dünya çapında tanınmaya başladıktan sonra ise, bir saygı ifadesi ve tarikat lideri unvanı olarak “Mother” (Anne/Rahibe) unvanını aldı ve tüm dünya onu Rahibe Teresa (Mother Teresa) olarak tanıdı.

Sonuç: Bir İsim, Çok Katmanlı Bir Kimlik

Toparlayacak olursak; “Rahibe Teresa’nın gerçek ismi Gonca Boyacıoğlu muydu?” sorusunun cevabı, basit bir evet/hayır ile geçiştirilemeyecek kadar zengindir.

• Yasal Doğum Adı: Anjezë Gonxhe Bojaxhiu.
• Kültürel ve Dilsel Tercümesi: Gonca Boyacıoğlu.
• Ruhani Adı: Rahibe Teresa.

“Gonca Boyacıoğlu” ismi, onun yasal kimliği olmasa da, kültürel ve tarihsel kimliğinin en doğru özetidir. Bu isim bize, Rahibe Teresa’nın sadece bir Katolik azizesi değil, aynı zamanda kökleri Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerindeki çok kültürlü Balkan topraklarına dayanan, Arnavut bir “Gonca” ve “Boyacı” ailesinin bir ferdi olduğunu hatırlatır. Onun hikayesi, bir ismin bile ne kadar çok tarih, coğrafya ve kimlik katmanı barındırabileceğinin en etkileyici örneklerinden biridir.