İsviçre Dehasının İki Düğmeli Sırrı: Bir Oylama Makinesi Demokrasiyi Nasıl Kurtarır?

İsviçre denince aklınıza gelen klişeleri bir anlığına unutun. Kusursuz çalışan saatleri, görkemli Alpleri, lezzetli çikolataları ve gizemli banka kasalarını zihninizin bir kenarına park edin. Çünkü bugün size İsviçre’nin ruhunu, zekasını ve karakterini en iyi özetleyen şeyin, bunların hiçbiri olmadığını anlatacağım. Size, bir ülkenin kimliğini yansıtan en dahiyane tasarımlardan birinin, parlamento binasının sıraları arasına gizlenmiş, neredeyse görünmez bir oylama makinesi olduğunu kanıtlayacağım.

Bu, sıradan bir gezginin kolay kolay fark edemeyeceği, turistik broşürlerde asla yer almayacak bir detay. Ama bir kültürü gerçekten anlamak isteyen bir göz için, paha biçilmez bir hazine. Şimdi kemerlerinizi bağlayın, çünkü sizi 1994 yılına, İsviçre’nin sakin başkenti Bern’e, Federal Saray’ın (Bundeshaus) o meşhur yeşil kubbesinin altına, çok önemli bir kararın alındığı o salona götürüyorum.

Sorun: Modernleşmenin Getirdiği Görünmez Tehdit

1990’lar, dünyanın analogdan dijitale büyük bir sıçrayış yaptığı, heyecan verici bir dönemdi. Bilgisayarlar evlere, cep telefonları ceplere girmeye başlamıştı. Devletler de bu teknolojik devrimin gerisinde kalmak istemiyordu. İsviçre Parlamentosu, yüzyıllardır süregelen geleneksel el kaldırma veya isim okunarak sözlü oy kullanma gibi yavaş ve bazen hatalara açık yöntemleri geride bırakma kararı aldı. Amaç, yasama sürecini hızlandırmak, daha verimli hale getirmek ve oylama sonuçlarını saniyeler içinde, hatasız bir şekilde almaktı.

Proje hayata geçti. Her milletvekilinin masasına, o dönemin teknolojisini yansıtan şık bir elektronik panel yerleştirildi. Üzerinde üç temel düğme vardı: “Evet”, “Hayır”, “Çekimser”. Her şey harika, modern ve verimli görünüyordu. Ancak bu parlak dijitalleşme hamlesinin içinde, demokrasinin kalbine bir hançer gibi saplanabilecek sinsi bir tehlike gizliydi: İnsan faktörü.

Bu sorunu bir senaryoyla somutlaştıralım: Mecliste ülkenin kaderini etkileyecek kritik bir yasa oylanıyor. Sizin partinizin oyları kıl payı yetiyor. Ve yanınızdaki sıra arkadaşınız, o gün önemli bir mazereti nedeniyle meclise gelememiş. Size bir gün önceden telefon açıp, “Lütfen, benim yerime de ‘Evet’ düğmesine basıver. Bu yasa hepimiz için çok önemli,” diye rica ediyor.

Ne yapardınız? Tek bir parmak hareketiyle, kolayca hem kendi oyunuzu hem de devamsız komşunuzun oyunu kullanabilirdiniz. Kimse fark etmezdi. Bu, “hayalet oylama” olarak bilinen ve parlamenter sistemlerin meşruiyetini temelden sarsan ciddi bir güvenlik açığıydı. Bir milletvekilinin, temsil ettiği halk adına sahip olduğu biricik oy hakkının, bir başkası tarafından gayriresmi olarak kullanılması, tüm süreci gayrimeşru kılardı.

Peki, bu dijital çağın getirdiği bu ahlaki ve pratik sorunu nasıl çözerdiniz?

Karmaşık Çözümler ve Basit Dehanın Zaferi

O dönem mühendislerin önünde pek çok yüksek teknolojili seçenek vardı:

• Parmak İzi Okuyucular: Her milletvekili, oy kullanmadan önce parmağını okutabilirdi. Ama bu sistem pahalıydı, zamanla kirlenip hata verebilirdi ve acil bir oylamada süreci yavaşlatabilirdi.
• Kişisel Kart Okuyucular: Herkesin bir kimlik kartı olur, oy kullanmak için bunu panele takması gerekirdi. Bu da kartını unutanlar, kaybedenler için sorun yaratır, yine süreci aksatırdı.
• Ağırlık Sensörleri: Her sandalyeye bir sensör konulabilirdi. Eğer sandalyede belirli bir ağırlık yoksa, o panelin aktif olmaması sağlanırdı. Ama bu da kolayca aldatılabilirdi. (Milletvekilinin çantası veya bir yığın kitap da sensörü tetikleyebilirdi.)

İsviçreliler, tüm bu karmaşık, pahalı ve arızaya açık teknolojik çözümleri bir kenara itti. Ve her zamanki gibi, akıl almaz derecede basit, neredeyse hiç maliyeti olmayan, bozulma ihtimali sıfıra yakın ve %100 etkili, mekanik bir çözüm buldular.

Çözüm: İki Düğmeli Mükemmellik

Sistemin tasarımcıları, oylama panelinin üzerine tek bir “onay” düğmesi koymak yerine, panelin iki zıt ucuna, bir insanın ellerini rahatça açtığında ancak ulaşabileceği bir mesafeye yerleştirilmiş iki adet düğme tasarladılar. Bir oyun geçerli sayılabilmesi için, milletvekilinin seçtiği oyun (“Evet”, “Hayır” veya “Çekimser”) ardından, bu iki düğmeye aynı anda basması gerekiyordu.

Bu kadar. Bütün sır buydu.

Bu basit mekanik zorunluluk, “hayalet oylama” sorununu tek başına, sonsuza dek çözüyordu. Bir insanın anatomisi bellidir. Bir milletvekili, kendi sırasındaki iki düğmeye aynı anda iki elini kullanarak basarken, yan sıradaki başka bir panele uzanıp oradaki iki düğmeye de basması fiziksel olarak imkansızdı. Hile yapma ihtimali, karmaşık bir yazılımla değil, basit bir fizikle engellenmişti.

Bu çözüm, İsviçre karakterinin ve ulusal kimliğinin adeta bir manifestosudur:

• Pragmatizm ve Verimlilik: Neden bir sorunu 1 milyon dolarlık bir teknolojiyle çözebilecekken, 1 dolarlık bir fikirle çözesiniz? İsviçre zihniyeti, her zaman en basit, en doğrudan ve en etkili yolu bulmaya odaklıdır. Gösterişe değil, işlevselliğe değer verir.
• Güven ama Kontrol Et (Trust, but Verify): Bu sistem, milletvekillerine “Siz potansiyel birer hilekârsınız” diye bağırmaz. Aksine, onlara güvenir. Ancak insan doğasının zayıflıklarını ve anlık zaaflarını da göz ardı etmez. Suçlayıcı bir tavır yerine, hataya veya hileye yer bırakmayan, önleyici bir ortam yaratır. Bu, kişisel onuru kırmadan sistemin bütünlüğünü koruyan zarif bir yaklaşımdır.

–

• “Saat Ustası” Zihniyeti: Bu, sadece bir mühendislik değil, bir zanaatkarlık örneğidir. Tıpkı kusursuz bir saatin çarkları gibi, sistemin her bir parçası düşünülmüştür. En iyi tasarım, daha fazla özellik eklemek değil, gereksiz olan her şeyi çıkarıp geriye sadece mükemmel çalışan bir öz bırakmaktır. İki düğmeli sistem, bu felsefenin ete kemiğe bürünmüş halidir.

Bu sistem, bize bir ülke hakkında ciltler dolusu kitap okumaktan daha fazlasını anlatır. Güveni, pratikliği, detaylara verilen önemi ve insan doğasının en temel zaaflarını bile hesaba katan akılcı bir planlamayı…

Bir dahaki seyahatinizde, etrafınızdaki dünyaya bu gözle bakın. Bir kapı kolunun ergonomik tasarımında, bir metro anonsunun netliğinde veya bir oylama makinesinin düğmelerinde, o kültürün ruhunu, zekasını ve değerlerini yakalayabilirsiniz. Çünkü bazen en büyük ve en derin hikayeler, en küçük, en sıradan ve en gözden kaçan ayrıntılarda gizlidir.